Доўгі час лічылася, што копій знакавай для Каложы іконы, напісаных да знікнення цудатворнага абраза, не захавалася. Але ў канцы 2018 года на антыкварным аўкцыёне ў Германіі з’явілася аб’ява аб продажы, як запэўніваў ўладальнік, лота – унікальнай Каложскай іконы Божай Маці.
– Ва ўсіх у той момант захапіла дух: ці магчыма гэта? – успамінае настаяцель храма протаіерэй Аляксандр Балоннікаў. – Па благаславенні арцыбіскупа Гродзенскага і Ваўкавыскага Арцемія вельмі аператыўна выехалі ў Нямеччыну. Сёння ж завяршаецца падрыхтоўка разбянога дубовага ківота для вернутай святыні, і па заканчэнні Вялікага посту яна зойме сваё месца ў старажытным храме.
Ужо ў маі прыкласціся да іконы змогуць гродзенцы і госці абласнога цэнтра.
Што гэта за ікона і чаму яна важная?
Гэта дакладны спіс абраза, гісторыя якой непарыўна звязана з храмам яшчэ з 17 стагоддзя. Па сцвярджэнні некаторых крыніц, і яшчэ раней – з 16 стагоддзя Каложская ікона Найсвяцейшай Багародзіцы захоўвалася ў Барыса-Глебскай царквы і з’яўлялася галоўнай святыняй Гродзенскай дыяцэзіі. Яе шанавалі праваслаўныя і каталікі, з малітвай да яе спяшаліся як знатныя вяльможы, так і просты народ.
– Паводле падання, ікона была перададзена Каложскаму храму нейкім юродзівым – жабраком, які насіў яе на грудзях, – кажа Аляксандр Балоннікаў. – Здзяйсняючы подзвіг юродства, ён выкрываў ганарыстасць і пыху вяльможаў, дапамагаў умацоўваць веру народа, і за гэта быў шануемы жыхарамі нашага горада і асабліва прыхаджанамі Каложскай царквы.
Выратавала горад ад вайны, а потым бясследна знікла
З тых часоў ікона ўслаўлялася самымі рознымі цудамі. Адно з маштабных, якія адбыліся па малітвах гродзенцаў перад гэтым абразом, захавала гісторыя пачатку 20 стагоддзя. Калі пасля абвяшчэння Першай сусветнай вайны кайзераўскія войскі ўшчыльную сталі ля Гродна, сярод салдат і гараджан пачалася паніка. Палкавы святар Георгій Шавельскі пазней так апісваў падзеі, якія адбываліся ў нашым горадзе ў першыя дні пасля пачатку вайны: “8 верасня 1914 г. у г. Гродна я доўга гутарыў са сваім земляком, камендантам Гродзенскай крэпасці, генералам ад інфантэрыі М. Н. Кайгородовым. Жудасныя хвіліны перажывалі мы пасля абвяшчэння вайны, – распавядаў ён мне, – крэпасць наша тады яшчэ не была скончаная. Недабудаваныя фарты стаялі без гармат. «…» Жах ахапіў насельніцтва Гродна. 20-га ліпеня (2 жніўня па новым стылі), у 4 гадзіны дня, Гродзенскі архіепіскап Міхаіл з духавенствам служыў на плошчы малебен перад вынесенай на плошчу святыняй горада Гродна – Каложанскай іконай Божай Маці. Сабраўся ўвесь горад. Стогн стаяў ад рыданняў натоўпу … У гэты вечар Вільгельм павярнуў свае корпуса на Францыю. Гродна быў выратаваны».
Пасля гэтых падзей горад і яго жыхары яшчэ год пражылі ў мірнай абстаноўцы.
Прадбачачы ж непазбежнасць ваенных падзей, ў 1915 годзе ўсе каштоўнасці культурныя, гістарычныя, царкоўныя, архівы і святыні вывозіліся ў эвакуацыю ўглыб Расеі. Каложская ікона, паводле адной з версій, была вывезена ў Мікола-Угрэшскі манастыр у прыгарадзе Масквы, калі верыць другой – захоўвалася ў падвалах сабора Васіля Блажэннага на Чырвонай плошчы. Так ці інакш, у віхуры ваенных падзей пачатку 20 стагоддзя, а следам за імі і рэвалюцыйнымі з пачатку ганенняў на царкву, ікона бясследна знікла.
У 90-я гады мінулага стагоддзя не толькі сіламі прадстаўнікоў праваслаўнай царквы, але і грамадскімі дзеячамі праводзіліся пошукі страчанай святыні. Жаданага выніку яны так і не далі.
– Не захавалася ні аднаго гістарычнага спісу (копіі) іконы, – працягвае Аляксандр Балоннікаў. – Вобраз, перад якім у апошнія гады маліліся ў храме, напісаны ў 2004 годзе. Ён уяўляе сабой не толькі малюнак Найсвяцейшай Багародзіцы. У таўром па перыметры абраз літаральна апавядае гісторыю з з’явай, цудамі і знікненнем цудатворнага абраза.
Маліліся, каб вярнуць страчанае
– Здаецца, Багародзіца пачула нашу малітву, – дадае айцец Аляксандр. – Прычым навіне з Германіі папярэднічала не менш радасная ў Гродне. Калі рамонтныя работы ўнутры Каложскай царквы набліжаліся да завяршэння, да вялікай радасці прыхаджан у запасніках рызніцы Кафедральнага Пакроўскага сабора былі выяўленыя дзве іконы, напісаныя для нашага храма яшчэ ў 19 стагоддзі.
Доўгія гады лічылася, што вельмі вузкія і высокія іконы Святога праведнага Іосіфа і першага мітрапаліта Кіеўскага Міхаіла ў свой час дапаўнялі іканастас адной з разбураных гродзенскіх цэркваў. Але таямніцу іх прызначэння падказаў выяўлены на адваротным баку адной з абразоў надпіс чарніламі. Ён кажа пра тое, што вобраз напісаны ў 1897 годзе для ўнутранага вокна парэшткаў Каложскай царквы біскупам Язэпам – чалавекам, які займаўся кансервацыяй храма пасля яго абвальвання ў 1853 годзе. Сёння іконы размешчаны практычна на ранейшых сваіх месцах – у левай алтарнай частцы храма.
– Гэта быў першы радасны знак таго, што Гасподзь благаслаўляе працы па аднаўленню храма, – трактуе нядаўнія падзеі Аляксандр Балоннікаў. – Праз усяго некалькі тыдняў пасля здабыцця гэтых двух гістарычных абразоў, на адным з антыкварных аўкцыёнаў Германіі выявілі аб’яву аб продажы Каложскай іконы Божай Маці. Пра большае, прызнацца, не маглі і марыць.
Падарунак для імператара?
Дакладную копію старажытнай Каложскай святыні пробашчу гродзенскага храма перадалі ў царкве святога Аляксандра Неўскага ў горадзе Патсдаме. Асаблівым знакам гэтай выявы зноў жа апынуўся надпіс чарніламі на адваротным баку: «напісаны вобраз у лаўрскай іканапіснай іераманахам Рыгорам».
Аўтарытэтны сталічны рэстаўратар ААТ «Белрэстаўрацыя» Аляксандр Тарасік пасля даследавання прыйшоў да высновы, што ікона напісана ў пачатку 20 стагоддзя. Адкрытым заставалася пытанне, чаму копія абраза была зробленая не ў Гродне, а ў лаўрскай іканапіснай – адным з чатырох найбуйнейшых манастырскіх комплексаў. Мабыць, гэта рабілася для нейкай важнай падзеі або чалавека.
– Гартаючы гістарычныя часопісы пачатку 20 стагоддзя, знайшлі інфармацыю аб тым, што ў 1914 годзе пасля ўжо згаданага набажэнства на саборнай плошчы ў Гродне, горад наведаў Мікалай ІІ са сваёй жонкай і двума дочкамі. Падчас гэтага візіту імператар пабываў у адным з праваслаўных сабораў і, як сказана ў часопісе, каленным пакланеннем ушанаваў Каложскую ікону Божай Маці. Пасля гэтага гродзенскі біскуп Міхась у якасці дару паднёс імператару дакладную копію абраза, – кажа Аляксандр Балоннікаў.
Факты і абставіны – напісаная ікона ў лаўры ў пачатку 20 стагоддзя і была вывезена ў Германію – небеспадстаўна робяць здагадка, што ў Каложскую царкву вярнуўся абраз, які, магчыма, і быў уручаны імператару Мікалаю падчас наведвання Гродна. Удакладнення і яснасць у гэтую гіпотэзу ўнясе далейшае вывучэнне гісторыі выяўленай святыні.
